(Bank, 1859 yil, 6 iyun – Budapesht, 1922 yil ,1 avgust)
Muhandis-mexanik, universitet professori, Vengriya Fanlar akademiyasining aʼzosi (1911), atoqli ixtirochi.
Muhandis-mexanik, universitet professori, Vengriya Fanlar akademiyasining aʼzosi (1911), atoqli ixtirochi.
1879–80 yillarda Budapesht texnologiya universitetini tugatgandan soʻng texnik mexanika kafedrasida dotsent boʻlgan. Shundan so’ng u MAV muhandislik zavodida, keyin Ganz va Partner kompaniyasida montaj muhandisi bo’lgan. 1899 yildan to vafotigacha Budapesht texnologiya universitetining gidravlika mashinalari, kompressorlari va bugʻ turbinalari kafedrasida qurilish muhandisligi professori boʻlgan. Vengriyada dvigatel ishlab chiqarishni joriy etish Bánki va uning hamkasbi Yanosh Csonka bilan bog’liq. Ularning birgalikdagi ixtirosi Vengriya dvigatel sanoatining xalqaro bozorlardagi birinchi va raqobatbardosh mahsuloti – Ganz zavodi tomonidan ishlab chiqarilgan Banki-Csonka dvigateli bo’lib, uning eng muhim yangiligi 1893 yilda patentlangan karbyuratordir. 1894 yilda u birinchi yuqori samarali dvigatelni patentladi. Bosim ostida ichki yonuv dvigateli, xalqaro tan olingan Can dvigateli xisoblanadi. Uning o’limidan keyin (1926) Vengriya Fanlar akademiyasining Gran-prisi bilan taqdirlangan suv turbinasi (1917) kichik GESlarni rivojlantirish uchun yangi yo’llarni ochdi.
( 1869 yil 10 iyul – 1931 yil 13 yanvar)
Muhandis-mexanik, temir yoʻl elektrlashtirish kashshofi, Vengriya Fanlar akademiyasining aʼzosi (1927).
Tashkilot nomi:
1892 yilda Budapesht texnologiya universitetining diplomini oldi. U Parijdagi Fives-Lille kompaniyasida ishlay boshladi (1892–1894), keyin Budapeshtga Ganz zavodiga qaytib keldi va u yerda tez orada elektr o’rnatish bo’limi boshlig’i bo’ldi. U asenkron motorlar ishlab chiqarishni o’zlashtirdi (o’z konstruktsiyalari va hisoblash usullari asosida) va ularni temir yo’l tortish uchun ishlatishni boshladi. 1896-1898 yillarda u birinchi uch fazali avtomobil tramvayini (Evian-les-Bains) loyihalashtirdi va bir qancha kon temir yo’llarini elektrlashtirdi. Fazalarni o’zgartirish sinovi natijalariga ko’ra, MÁV Budapesht – Hegyeshalom (1929) magistral temir yo’l liniyasini elektrlashtirishga qaror qildi, buning uchun Kando o’z nomiga elektrovozni loyihalashtirdi. 1921 yilda energetikani boshqarish sohasidagi ilg’or yutuqlari uchun Vengriya Fanlar akademiyasining Varman mukofoti bilan taqdirlandi, 1922 yilda Budapesht texnologiya universitetining faxriy doktori unvoniga sazovor bo’ldi va bir qancha milliy va xalqaro mukofotlarga sazovor bo’ldi.
(Bratislava, 1833 yil 18 iyul – episkop, 1892 yil 29 may)
Statistikasi, Milliy statistika boshqarmasining birinchi direktori, Vengriya Fanlar akademiyasining aʼzosi.
Tashkilot nomi:
1860-yillarda u bank, bojxona, sanoat va moliyaviy statistikaga oid tadqiqotlarini jurnallarda, shuningdek, Vengriya Fanlar Akademiyasining statistik va iqtisodiy nashrlarida nashr etdi. 1867 yildagi Avstriya-Vengriya kelishuvidan so’ng u qishloq xo’jaligi, sanoat va savdo vazirligining statistika bo’limi boshlig’i bo’ldi. Keyinchalik bu idora 1871 yilda tashkil etilgan Milliy statistika idorasiga aylandi, uni tashkil etishda Keleti muhim rol o’ynadi va vafotigacha uning birinchi direktori bo’ldi. U Vengriya statistik tadqiqotlarining birinchi ishlab chiqaruvchisi va direktori sifatida tanilgan. U 1869 yilgi aholini ro’yxatga olishni tashkil qildi va 1880 yilgi aholini ro’yxatga olish uchun shaxsiy ro’yxatga olish shaklini, tizimini joriy qildi. U Vengriyada statistikaning ilmiy rivojlanishining kashshoflaridan biri va shu bilan birga birinchi sanoat statistikasining tashkilotchisi edi.
(Budapesht, 1903 yil 28 dekabr – Vashington, 1957 yil 8 fevral)
Asrimizning eng ko’zga ko’ringan matematiklaridan biri, universitet professori.
Tashkilot nomi:
Budapeshtdagi Fasori Lyuteran o’rta maktabini tamomlagan. U bir vaqtning o’zida Tsyurix universitetida tahsil oldi, u yerda kimyo muhandisligi fakultetini va Budapesht texnologiya universitetini tamomladi. Budapeshtda matematika fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. 1930 yilda – Prinston universitetida (AQSh) mehmon o’qituvchi, 1931 yildan – professor, 1933 yilda esa u ilg’or tadqiqotlar institutida (Princeton) doimiy o’qituvchilik lavozimini qabul qildi. 1954-yilda u AQSH Atom energiyasi boʻyicha komissiyasiga tayinlangan boʻlib, hayotining oxirgi laxzalarigacha shu lavozimda ishlagan. Faoliyatining boshida uning ishi birinchi navbatda matematik mantiq va to’plamlar nazariyasiga tegishli edi; To’plamlar nazariyasining aniq asoslari uning asarlarida ifodalangan. Uning kvant nazariyasi sohasidagi ajoyib natijalari fizik miqdorlarni o’lchash nazariyasining matematik asosini tashkil qiladi. O’yin nazariyasi asoslari, shuningdek, birinchi navbatda, uning ishi, shuningdek, amaliyot tadqiqotlari deb ataladigan uskunalar orqali o’rnatiladi, ularning ahamiyati keyinchalik ularning iqtisodiyotida keng e’tirof etilgan. U elektron hisoblash mashinalarining rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Buning asosiy g’oyalari (ikki xonalik sanoq sistemasidan foydalanish, xotira, dasturlarni saqlash, ko’rsatmalar tizimi va boshqalar) undan chiqadi. Uning atom energiyasini chiqarish bilan bog’liq nazariy muammolarni hal qilishdagi roli xalqaro e’tirofga sazovor bo’ldi.
(Koshitse, 1853 yil 21 avgust – Budapesht, 1928 yil 4 fevral)
Mexanik muhandis, universitet professori, Vengriya Fanlar akademiyasining a’zosi.
Tashkilot nomi:
1877 yilda Budapesht texnologiya universitetini tamomlagan. 1882 yilda – sanoat menejeri, 1886 yilda – Budapesht texnika universitetida xususiy o’qituvchi. 1891 yilda u mexanik texnologiya professori va universitet rektori bo’lgan. U qisman o’z mashinalari va asboblari bilan Budapesht Texnologiya Universitetining Mexanik texnologiya kafedrasining materiallarni sinovdan o’tkazish laboratoriyasini, Vengriya Materiallar sinovchilari uyushmasini tashkil etdi va xabarnomani boshlab, uni tahrir ham qildi. Uning strukturaviy materiallarning xatti-harakati haqidagi umumiy nazariyasi katta qiziqish va ko’plab munozaralarga sabab bo’ldi. Uning professor, tadqiqotchi va ilg‘or soha yetakchisi sifatidagi faoliyati, ayniqsa, to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishda muvaffaqiyat qozondi. Shuningdek, u Materiallar sinovchilari xalqaro assotsiatsiyasida ham faol bo’lgan; 1912 yil Nyu-York Kongressida u faxriy prezident bo’lgan.
Miklós Ibl (Székesfehérvár, 1814 yil 6 aprel – Budapesht, 1891 yil 22 yanvar) XIX asr o’rtalari va oxirlaridagi Yevropaning yetakchi me’morlaridan biri va o’z faoliyati davomida Vengriyaning eng nufuzli me’mori edi.
Tashkilot nomi:
Vena politexnika institutini tugatgach, 1832 yildan Mixali Pollak va 1836 yildan Genrik Kot idorasida ishladi. Uning birinchi yirik asarlari sharqona elementlar bilan bezatilgan romantik Romanesk uslubining vakillari. Uning eng muhim jamoat ishlari Budapeshtning shahar manzarasini deyarli aniqlab berdi. Garchi u hech qachon Romanesk shakllarini buzmagan bo’lsada, 1860 yilda Italiyaga qilgan ikkinchi o’quv safari natijasida u Italiya Uyg’onish davri uslubini qayta tiklashga harakat qildi. U o’z ijodining dastlabki va yetuk bosqichlarida ham ajoyib neorenessans uslubidagi asarlar yaratdi. Uning asosiy asari opera teatri (1879–84) boʻlib, uni Palladioning goʻzal asosiy fasadini, shuningdek, interyeri va zinapoyasini qayta tiklashi bilan zamonaviy Yevropa arxitekturasining diqqatga sazovor asari deb hisoblash mumkin. U, shuningdek, uzun qator qal’alar, shuningdek, qishloqlarda bir qator cherkovlar va uylar qurdi. Ybl Miklos 19-asrning ikkinchi yarmidagi eng buyuk venger me’mori. 1953 yilda uning xotirasiga har yili Ybl arxitektura mukofoti ta’sis etildi.
Alba Regia fakulteti Rim imperiyasining Pannoniya provinsiyasidagi shahar nomi bilan atalgan. (Bugungi kunda u fakultet joylashgan Shékeshfehérvár deb ataladi)
Tashkilot nomi:
Alba Regia texnik fakulteti ko’p tarmoqli fakultet bo’lib, Shékeshfehérvardagi universitetimizning deyarli barcha ta’lim dasturlarini taklif qiladi. Rim davrida allaqachon strategik ahamiyatga ega bo’lgan shahar, atrofdagi botqoqdan chiqib ketadigan tepalik choqqisida joylashgan qal’a nomi bilan Oq qal’a, Alba Regia deb nomlangan.
Vengriyaning markazida joylashgan Shékeshfehérvar shahri, xalq tilida Fexérvár («oq qal’a») nomi bilan tanilgan, mamlakatning to’qqizinchi yirik shahri, Markaziy Transdanubiya mintaqasining mintaqaviy poytaxti.
O’rta asrlarda Vengriya Qirolligining qirollik qarorgohi va poytaxti Shekeshfehervar markaziy ahamiyat kasb etgan. Muqaddas toj doktrinasi talabiga ko’ra, Vengriyaning birinchi qirollari toj kiyib, bu yerda dafn etilgan. Muhim savdo yo’llari Bolqon va Italiyaga, shuningdek, Buda va Venaga borib taqaladi. Tarixan shahar Usmonlilar va Habsburglar nazorati ostida bo’lgan va ko’plab tillarda «oq qal’a» deb tarjima qilingan.